Magof Yu' Ni Finatto-mu! Maila Hålum Yan Ilao Håfa Guaha Guini!!!

Ai ya siña mohon hu ufresi hao gimen pat nengkanu'. Puedi ti un hinalang ya sumåga hao un råtu.
Put Fabot bibira hao tåtte guini mågi ya un bisisita yu' sessu sa' yahu ma bisita!!!



Friday, August 26, 2011

MEMORIAS UN ÅNGHIT

Annai munhåyan yu ma gradua gi eskuelan "High School" giya Bremerton, Washington humånao yu' tåtte para tano'ta Islan Guåhån. På'gu dumesi ochu åños yu na idåt pues ma konne' yu nu noskuåntus na tiu-hu yan tiå-hu siha para u ma fa'nui yu' yan bai chagi sumusedi siha i klub. Ma faisen yu' håfa yahu na klåsin musika ya hu sangåni siha na Chamoru itmås yahu. Ma konne' yu dispues para guatu Joe & Floe giya Asan gi pupuengin Huebes sa' "Reggae" na musika, lao sesso lokkue' ma dåndan kåntan Chamoru. Hu hassu lokkue na guihi na puengi i fine'nina na biåhi na hu chagi humungok i "Kondition 4" na Band.

Eståba esti taotao gi san hilo' na pisu (2nd floor) ya ha u'usa un Sinahi (alåhås man antigu na Chamoru) yan lokkue ma dasain ansiånu na dinasai. Annai lini'e as tiå-hu Lisan Babauta (Familian Jeras) ha faisen yu' kao hu tunggo' håyi gue' yan kao malago' yu bai ma intrudusi. Pues hu sangåni si tiå-hu na åhe' ti hu tunggo' håyi gue' na taotao. Ilekña si tiå-hu na Si Ånghit Santos, ya "Chamoru Activist" gue' na taotao, era mågas i Nasion Chamoru. Pues ilekña si tiå-hu, nihi ya bai intrudusi hao giya guiya sa' siempra yaña hao sa' gos hobin hao lao maolek hao fumino' Chamoru, kululo'ña sa' put i mapoksain san lågu hao (Gi magåhit, hu dingu i Islan Guåhån gi annai dies åñus idåt-hu, lao achukka' taigui yu' gi tano'ta, mapoksain Chamoru yu').

Annai ha intrudusi ham, Si Dafuntu Ånghit man nginge' giya guåhu. Tåtnai hu susedi gi hiniben-hu guihi na tiempo, taotao man nginge' giya guåhu, kululo'ña taotao ni åmko'ña ki guåhu. Lao på'gu na hu kumprendi na Si Ånghit, ha na' tutunggo' yu' na gof takhilo' i respeta gi kutturan Chamoru na guiya, achukka' åmko'ña ki guåhu, ha fanunu'i yu na ha rispeta yu, kumu taotao, kumu Chamoru.

Sumen magof Si Ånghit segun i inadingan-måmi. Umadingan ham put asuntun lina'la' Chamoru yan direchun Chamoru. Ha kumbida yu' para bai saonao mamprutesta guatu giya Adiluk gi Ufisinan I Måga'låhin Guåhån. Hu nå'i ni numirun tilifon gi gima'. En fin tåya' nai humånao yu mamprutesta yan Si Ånghit sa' annai ha faisen yu Si Dafunta Nanåhu-Biha håyi hu kuentutusi gi tilifon annai ha ågang i gima' Si Ånghit, ilekña Si Mom na ti kumbueni ya ha chomma yu ya ti ha sedi yu bai saonao mamprutesta. Gof ma'åñao Si Mom na bai ma arresta yan lokkue ha po'lu i Nasiun Chamoru na mambåba na taotaogue, era manai rispetu yan manailayi. Ti hu kontra si Mom sa' mampos yu osgun nu guiya. Achukka' guaha malago'hu para bai cho'gui, yanggin ha chomma yu, pues måkpo' ha'.

Annai otru biåhi ha ågang yu Si Ånghit mangunbibida para tafan prutesta, hu sangåni put Si Mom na gof ti malago' Si Mom ni para bai saonao mamprutesta. Hu sangåni ha' lokkue håfa i fino'ña i amko'. Ilekña Si Ånghit na diebi di bai osgi yan rispeta Si Mom. Ilekña lokkue' na ha kumprendi i sinentin i man åmko' siha put i Nasiun Chamoru lao ha sångan lokkue na put rason i man åmku' na ti yanñiha i Nasiun Chamoru sa' i kustumbrin i man åmku' para mungga yåntu yan mungga umåguaguat. Ilekña Si Ånghit na ti båba esti siha na hinassu, lao nisisita lokkue ta ripåra na esti na kustumbri ti todu tiempo kumbueni sa' yanggin mungga hit manachu hulo' para dirichota siha, pues ni ngai'an uma tulaika i prublema siha, ni ngai'an u ma åmte' i chetnut, ni ngai'an lokkue para ta tunggo yan ta chagi hustisia ginen i gubetnu - gubetnun fidiråt, yan lokkue mismu gubetnota' Gubetnun Guåhån. Segun esti na inadingan måmi, hu tunggo' na gof tomtum yan malåte' Si Ånghit, åhe' ti atmariao pat båbåba iluña.

Umalie' ham ta'lu guatu gi "Double A" na klub, era klub Chamoru. Ta'lu man nginge' giya guåhu, lao på'gu na biåhi, man nginge' yu giya guiya lokkue. Chumålik ya ha toktuk yu' taiguihi man agoftunggo' ham na dos. Hu sienti na gof sinseru gue' na taotao yan lokkue metgut i taotao guinaiyaña gi hålum kurasonña put i taotaota ni man Chamoru. Sumen bunito na puengi sa' Si Dafuntu "J.D. Crutch" guihi na puengi dumåndåni ham gi klub.

Ha pagåti yu put i prublema siha ni fumåfåna' hit ni man Chamoru. Ha sangåni yu' na gof inisteteba ni i prublemåta siha ya hagas ma disponi hit ni man Chamoru ni taotao san hiyung, hagas man ma kåpun hit, man ma åmut hit, yan ma sakenguan hit ni man Chamoru. Mampos man mañatsaga hit gi it mismu tano'ta, ya esti gof ti kumbueni. Ha faisen yu' kao guaha na hu estudia put i historian Amerika, ni håfa ma cho'guiyi i taotao tåno' giya Amerika, giya i Estådus Unidus. Ha sohyu yu' para bai imbestiga ayu na historia sa' mampus chatpa'go' yan na' disgånao. Ilekña lokkue na ma planeha håftaimanu para u ma disponi hit ni man Chamoru. Mana' hålum meggai siha na taotao san hiyung parao fan man mineskla hit. Ma kuntinuha i håfa ma chogueta ni Españot. Nuebu esti siha na tininggo' yan hinassu para guåhu guihi na tiempu ya gi magåhit ti hu gos kumprendi fino'no'ña i prohimu.

Hu gågao dispensasion na ti sumaonao yu mamprutesta lao ha sangåni yu na paråfa di bai fan gågao dispensasion. Hu faisen gue' fuera di mamprutesta, håfa maolekña bai hu chogui ni para bai fan ayuda fuma'maolek i prublemata siha ni man Chamoru ni in fáfána'. Ha sangåni yu, na ti mappot esti ma cho'gue, yan ti nisisåriu para meggai bai hu cho'gui. Ilekña na hokkuk ha' yan mås imputtånti para bai såga ha' gi tano'ta sa' mampos meggai esta man man håhålum i taotao san hiyung. Ta'lu, yanggin hu adadahi i amku' siha, eyugui gof prisisu. Ilekña mungga pumåra umeskuela, mungga kumontra i lai, yan facho'chu' maseha håfa na cho'chu' kumu machochochu' yu. Menhallum mampos yan gof rispitåyun na taotao Si Ånghit.

Humålum yu' gi Guam Police Academy ya dispues guåhu chumule' i "Valedictorian" yan i "Top Physical Fitness" gi iyoku klas, era i "35th Guam Police Cycle." Ti åpmam dispues, umassoda' ham yan Si Ånghit guatu gi Julåli Shopping Center. Ha saluda yu', ha toktuk yu', ya ha sangåni yu' na hu na' sen banidosu gue' put håfa hu kumpli. Ha dibina na para bai hu takhilo' siempri, ya ha nå'i yu dånkulu na ånimu ya ha sangåni yu' na chågo' siempri chi-hu gi kareråhu. Pues ha akunseha yu' para mungga bai malefa ni ngai'an ginen manu yu' yan todu tiempo bai hu po'lu i taotaota man Chamoru giya hululo' gi hinassoku yan giya hålulum gi kurason hu. Hu sangåni Si Ånghit na siempri ha!

Maloffan såkkan pot såkkan ya humålum Si Ånghit ma ilihi ya Sumenadot gi Lihislaturan Guåhån. Ma gof guaiya ni taotao sa' sigi di ha mumuyi put direchun taotao, i mañatsaga yan i mamopbli, åhe' ti i man Chamoru ha'. Ma tulaika didide' si Ånghit sa' humallum na put rason na ma ilihi gue' na taotao gumai rispunsibilida para todu siha i taotao ni munisisita i ayudun i gubetnamentu. Tatatkhilu' ha' i asuntun Direchun Chamoru para guiya, lao ti enao ha' ha fachochu'i.

Annai malålågu Si Ånghit para Måga'låhin Guåhån, umafakcha' ham na dos guatu giya Pedro's Plaza annai eståba guihi i Headquarters i Guam Police Department. Tumunok yu gi sahyan-hu para bai hålum macho'chu' ya humuyung ginen i Depåttamentun Atministråsion. Ha ayu'u yu' para bai fanguentos na dos.  Parehu todu i tiempo kada man ali'e ham na dos, umatahgui ham man nginge' gi otru, dispues umatoktuk ham. Ha faisen yu' "Kao listu hao?" Hu sangåni na distiki ma fañågu yu' lilistu ha' yu'. Chumålik ya ilekña "Lao fuera di ossitan, na' listu hao sa' kumu matåchung yu' gi siyan i Måga'låhin Guåhån, hågu bai na' Chief." Ileku na sen duda yu' na siña mana' Chief yu' sa' fine'nina, nuenuebu ha' yu' gi hålum pulisia (guihi na tiempu dos åños ha' yu tiempoku gi pulisia) yan lokkue guaha areklamentu yan kuålifikidåt ni trabiha ti hu chuchule'. Pues ha oppe yu': "Siñot, i areklamentu siha man fina'tinas i taotao, pues i taotao siña lokkue' ma tulaika kumu ma' sodda' yan ma polu' na nisisåru ma tulaika para i minaolek i taotao." Ti hu tunggo' kao umo'o'ssitan ha' Si Ånghit, lao klåru giya guåhu, na ha aprubebecha ayu na mumentu para u fa'någui yu ta'lu put lina'la' yan kinilamtin dimåkrusia na gubietnamentu. Maolek yan menhallum na maestru Si Ånghit, sa' todu i tiempo ha enfuetsa i taotao para u ma gef hassuyi i leksiun ni ha fa'nånågui.

Si Yu'us Maå'se nu hågu Dafuntu Ånghit ni todu un facho'chu'i yan un mumuyi para i taotao yan lokkue todu un fa'någui ham ni taotaomu siha. Biba Chamoru!



No comments:

Post a Comment

Tuge' håfa gaige gi hinassomu!

Note: Only a member of this blog may post a comment.