Magof Yu' Ni Finatto-mu! Maila Hålum Yan Ilao Håfa Guaha Guini!!!

Ai ya siña mohon hu ufresi hao gimen pat nengkanu'. Puedi ti un hinalang ya sumåga hao un råtu.
Put Fabot bibira hao tåtte guini mågi ya un bisisita yu' sessu sa' yahu ma bisita!!!



Wednesday, August 31, 2011

Håfa Adai!

Gaige' yu' på'gu giya Ghazni, Afghanistan ya gaige' yu' ma estesiun yan i Polish Army. Kada håyi fumino' Dåri pat Påshtu (fino'niha guini i taotao Afghanistan), osino fumino' Polish giya guåhu ya ti hu kumprendi siha, hu o'ppe gi fino' Chamoru. Kada ilek-niha "Huh?" leku: "lie', ti yamu no? Pues empas hit på'gu!"

Guaha guini tres na Chamoru, Si Joseph Guerrero, Si Bill Charfarous, yan Si Joseph Gumataotao. Håssan na mana'li'e ham sa' Si Gumataotao machochu-puepuengi, Si Guerrero yan Si Charfarous sessu man hånao guini yan guåhu lokkue' sessu yu humånao. Lao maolek na guaha boys guini, maseha håssan na man ali'e ham todus, lao na'magof ha' na man gaige ham ya man a'ali'e-ha' ham.

Tåtte gi såkkan 2005 yan 2006 man eståba guini Ghazni, un kumpanian infantri ginen i Guam National Guard. Umakfakcha' ham guatu giya Bagram, Afghanistan åntes di man hånao mågi. Eståba machochochu' yu gi "personnel" na bånda gi militåt ya hu lili'e' ahåyi siha man maloloffan hålum yan huyong Afghanistan. Pues kada hu tunggo' na para u fan maloffan maseha håyi na Chamoru, militåt pat sibit, hu taggam siha gi "pax terminal" ya hu esgaihun. Yan åntes di u fan hålum lokkue' hu ågang todu i man Chamoru ni ma estetesiun giya Bagram yan mama'sena ham para i man Chamoru ni man håhålum pat man huhuyung.

Guihi na tiempu eståba Si James Cruz (gi Malesso' Familian Gentry), Si Tracy Leon Guerrero, Si Martin Mendoza, Si Juan Crisostomo (gi Inalahan lao taotao Fort Hood, TX), Si Peter Tedtaotao (gi Sinajana - Afa'me, taotao Dallas, TX), Si Juan Cruz (taotao Fort Hood, TX), Si Gabriel Mansapit (gi Malesso'), Si Ben Sablan (gi Agat), Si Ed Cruz (Familian Galaide' taotao Fort Hood, TX), yan Si Frank Tudela (gi Saipan).

Kabåles todu i tiempu i sentåda. Guaha si James Cruz atungo'ña gi Dining Facility pues todu i tiempu guaha freskun kåtni yan gollai para fina'tinas. Dos iyoku rice cooker ni dångkulu ya eståba i asaguåhu giya Germany na machochochu' gi Commisary pues ti fåtta i pigas para na'lagun hineksa. Dibåtdi para ma mail guatu Afghanistan ginen Germany. Kada simåna måfåttu kahita ni sinasaguan pugas, kechap (soy sauce), yan binakli.

Hu hassu un biåhi annai hu kokonne' i man nuebu ni man hålum na sotdidånun Guam National Guard. Man hånao ham para i PX sa' tåya PX gi lugåt ni para u ma hanaogui ya eståba si Frank Tudela gi hålum PX ya tumitihung. Gi san tattin i tihongña guaha "CHAMORU" ha na' ma pega. Pues esti hobin palå'an na sotdidånu mumagoddai ya ha faisen si Frank: "Sir are you Guamanian?" Lalålu' si Frank ya ha lalåtdi i prohimu ya ilekña "No, I'm from Saipan!" Pues hu sangåni si Frank diebi di u maå'se ni patgun sa' ayu fino'niha pågu na tiempu i man hobin, i "Guamanian." Ilekña na ha tunggo' ha' lao o'sun gue' lokkue' ma faisen kao "Guamanian" gue'. Ti hu achåka gue' si Frank lao atuåsi adai i patgun sa' lemlem buenti na man li'e gue' tihung Chamoru giya Afghanistan, gof na'hålang na lugåt.

Fina' Chålek

Hu hassu annai eståba yu pulisman Guam Highway Patrol yan Si Dafuntu Tomas "T.G.D." Cruz. Un puengin Såbalu man hånao ham para Plåsan Paseo De Susana sa' enaogue' guatu nai sessu man etnun i man hobin siha yan iyun-niha "Low Riders." Annai sigi ham man liliku, guaha un taffo' boi umessalao "Babui" gi as Tomas. Ha bira gue' Si Tomas ya ilekña:

"Ai lahihu diebi di un rispeta yu'. Ti un tunggo' lao siña Si Tatåmu yu. Magåhit boi, siña guåhu mismu lumilis hao, lao ti ta tunggo siguru sa' annåkuku mampos i fila para as nanåmu guihi na puengi!"


Ai na linaktus hilåña Si Dafuntu Tomas! Oba Skoba!

Monday, August 29, 2011

Chatfino'

Adahi: Esti na tinige'-hu siempri ti kumbueni para fama'gu'on. Ti bai puni na gi dumånkulokku hulo' meggai in hinguk chatfino' gi hålum gima' måmi. Sesso Si Mom yan Si Pop mumu, tengga sa' put butlacheruruña Si Pop yan i sessu gue' man alåtga pumåtte' kinine'ña guihan (piot anggin menhan) ya esta tåya' sobpla para i familia gima'.

Gos maolek Si Pop åntes na peskadot. Ästa påpågu kada umali'e' yu yan man åmku Hågat pat Santa Rita ya ma faisen yu' håyi yu' na familia, ya gigun hu sangån na Familian "Bedot" giya Hågat, esta ma tunggu' Si Pop(Pedro Sablan Santos) ya tengga ma sangåni yu gi taiguini: "Laña' boi hu hassu ha' Si Bihu-mu Tun Pedro, gof maolek na peskadot, goftao mampos lokkue' na taotao, lao mampos adai gaddai sitbesa lokkue."

Sessu gi gima'måmi yåntu. Sigi i chatfino'. Lao måmpos isao para håmi ni fama'gu'on para tafan chatfino' ya guse' ham man ma saolak ni kuress yanggin guaha giya hami umåluk "kåksaka" pat "diåblu" pat "puta" pat "laña' " osino i chatfino' Englis lokkue. Sessu lokkue' i tiu-hu yan tia-hu siha an ma lalåtdi ham ni fama'gu'on ma usa i chatfino' na palabra siha. Hu hassu na guaha na biahi yanggin mampos i bibunñiha yan man sen figan, gof låktus i hila', taiguini na ihemplu siha hu hungok:

Håfa dia'blu kåksaka kao brobrodi ilumu!?
Put la puta diablu...
Ai karåhu, tairispetun gå'ga' hao....
Gago' malaña' hao mampos tai ifisiu hao. Tailayi hao mampos! Maolekña hao ti ma fañågu diåblo!
Nanggata' diå'blo kåksaka, un na' maipe hit mampos, bai sen aña hao karao gran puniteru!

Håftaimanu?

Ti hu hulat kumunprendi na kada hu na' hålum tinige'-hu siha gi Fino' Chamoru guatu gi "website" Chamoru pat "magazine" Chamoru siha ni ilek-niha ha' na i rason para i website pat i magazine sa' ma keke adahi i Fino' Chamoru yan Kutturan Chamoru, lao ti siña ma aksepta sa' gi Fino' Chamoru i tinige'-hu.

Gi likfino' i man Chamoru: "Ha?"

Ginen Obispo

Estague' na hu rikohi i pinagat Obispo Tomas Camacho iya Chalan Kanoa, Saipan.

Yemme' esti na "link" :  Ginen Obispo

Imbilikeru!

Hu hassu un biåhi gi annai kåsi sinku años yu' na idåt eståba siha tiå-hu yan tihu-hu yan Si Dafunta Nanå-hu Biha Rena (Si Mom) gi lamasa yan sigi siha di manguentos pot todus klåsin asuntu. Pues Si Dafunta tiå-hu Lydia, ha ripåra na gaige yu' gi un bånda pues ha tågu' yu' para bai huyung sa' ti kumbueni para u fan gaige fama'gu'on gi entalo' i man åmku siha an manguenguentos. Ilekña Si tia-hu Lydia na båba imbilikeru. Pues ilekña Si Mom "Po'lu i patgun, mungga ma dulalak. So'tta ya u ekungok ham fumifino' Chamoru. Taimanu i fama'gu'on ufan eyak Fino' Chamoru yanggin ta dulalak todu i tiempo?"

Ha håsngun Si Mom fuma'någue i fama'gu'on Fino' Chamoru. Hassan na fumino' Englis. Gof yaña lokkue ha estoriåyi ham pot man åntes na tiempo, kululo'ña tiempun guerra yan åntes di guerra. Gof fiet Si Mom ni Kustombrin Chamoru yan Kutturan Chamoru.

Si Pop (Si Dafuntu Pedro Sablan Santos) lokkue, gi annai uritao yu (hobinsitu dumådångkulu hulo') tengga ha lalåtdi yu' yanggin ti kåntan Chamoru hu na' dåndån gi rediu. Pues yanggin håfa hu faisen pat hu gågao, kumu gi fino' Englis, ha oppe' yu': "Lahihu - ti bai oppe hao ni finaisen-mu nu guåhu yan ti bai sedi hao ni ginagao-mu nu guåhu, yanggin ti un fino' Chamoruyi yu'"

Sessu Si Pop ha sangåni yu taiguini: "I taotao ni ti tumunggu' i mismu linguåhiña, abak! Yanggin ti un tunggu' it mismu fino'-mu, pues ni ngai'an un tunggu' håyi hao! Mampus na'ma'å'si' i man abak na taotaogue!"

Imbilikekeru ha' yu' åsta på'gu na tiempo!

Saturday, August 27, 2011

Gai åsi' nu guiya

Gi halacha na på'gu hu tutuhun tumaitai i tinige' Dave Davis ni upinionña siha gi i Mariånas Variety. Hu espiha håyi esti na tituge' sa' hu hungok si Trini Torres gi annai umågang hålum guatu KUAM Isla 63 annai duru lalålo' put esti na taotao.

Hunggan kalan na' bubu tinige'ña siha. Håyi lokkue para u magof yanggin sigi gue' ma achåki? Sigi esti taotao ha sångan na puru man båba i man Chamoru, ti in tingo' håfa guaha, ti in tingo' håfa in cheche'gui, yan ha po'lu lokkue na man madoru i man Chamoru. Tenga ha sångan na tåya' esta Chamoru na taotaogue yan tåya' esta fino' Chamoru sa' puru i natibu esta man hinatme ni taotao san hiyung.

Lao mentras mås hu tunggo' put guiya, mås ha na maåse' yu. Kulan guiya ayu na taotao ti nanahung ma attendi gue'. Na'chalek yanggin un gef hassu håfa malalakngos ginen pachotña. Na'maåse' gue' lokkue sa' hagas ha sångan i taotao tåno' yan i lugåt, lao kalan mampos åpmam sagåña. Kao tåya' otru tåno siña ha hanaogue? Pues hu po'lu na buenti guiya adai i kilisyånu fåfåta iluña.

Buenti i taotao ha tunggo' na suetti gue' sa' man dångkulu i kurasonta ni man Chamoru yan man mesngun hit na taotaogue. Yanggin otru na tånu ya ha cho'gui håfa ha chocho'gui, hagas ha gue' inaña pat pinino'.

Man gof maolek hit niman Chamoru na taotaogue. In sisingun babåriåsña. Lao en fin, maåse nu guiya yan hassu lokkue' na ha enfuefuetsa hit para ta hassuyi yan ta fåna' i man båba siha na prublema gi tano'.

Friday, August 26, 2011

MEMORIAS UN ÅNGHIT

Annai munhåyan yu ma gradua gi eskuelan "High School" giya Bremerton, Washington humånao yu' tåtte para tano'ta Islan Guåhån. På'gu dumesi ochu åños yu na idåt pues ma konne' yu nu noskuåntus na tiu-hu yan tiå-hu siha para u ma fa'nui yu' yan bai chagi sumusedi siha i klub. Ma faisen yu' håfa yahu na klåsin musika ya hu sangåni siha na Chamoru itmås yahu. Ma konne' yu dispues para guatu Joe & Floe giya Asan gi pupuengin Huebes sa' "Reggae" na musika, lao sesso lokkue' ma dåndan kåntan Chamoru. Hu hassu lokkue na guihi na puengi i fine'nina na biåhi na hu chagi humungok i "Kondition 4" na Band.

Eståba esti taotao gi san hilo' na pisu (2nd floor) ya ha u'usa un Sinahi (alåhås man antigu na Chamoru) yan lokkue ma dasain ansiånu na dinasai. Annai lini'e as tiå-hu Lisan Babauta (Familian Jeras) ha faisen yu' kao hu tunggo' håyi gue' yan kao malago' yu bai ma intrudusi. Pues hu sangåni si tiå-hu na åhe' ti hu tunggo' håyi gue' na taotao. Ilekña si tiå-hu na Si Ånghit Santos, ya "Chamoru Activist" gue' na taotao, era mågas i Nasion Chamoru. Pues ilekña si tiå-hu, nihi ya bai intrudusi hao giya guiya sa' siempra yaña hao sa' gos hobin hao lao maolek hao fumino' Chamoru, kululo'ña sa' put i mapoksain san lågu hao (Gi magåhit, hu dingu i Islan Guåhån gi annai dies åñus idåt-hu, lao achukka' taigui yu' gi tano'ta, mapoksain Chamoru yu').

Annai ha intrudusi ham, Si Dafuntu Ånghit man nginge' giya guåhu. Tåtnai hu susedi gi hiniben-hu guihi na tiempo, taotao man nginge' giya guåhu, kululo'ña taotao ni åmko'ña ki guåhu. Lao på'gu na hu kumprendi na Si Ånghit, ha na' tutunggo' yu' na gof takhilo' i respeta gi kutturan Chamoru na guiya, achukka' åmko'ña ki guåhu, ha fanunu'i yu na ha rispeta yu, kumu taotao, kumu Chamoru.

Sumen magof Si Ånghit segun i inadingan-måmi. Umadingan ham put asuntun lina'la' Chamoru yan direchun Chamoru. Ha kumbida yu' para bai saonao mamprutesta guatu giya Adiluk gi Ufisinan I Måga'låhin Guåhån. Hu nå'i ni numirun tilifon gi gima'. En fin tåya' nai humånao yu mamprutesta yan Si Ånghit sa' annai ha faisen yu Si Dafunta Nanåhu-Biha håyi hu kuentutusi gi tilifon annai ha ågang i gima' Si Ånghit, ilekña Si Mom na ti kumbueni ya ha chomma yu ya ti ha sedi yu bai saonao mamprutesta. Gof ma'åñao Si Mom na bai ma arresta yan lokkue ha po'lu i Nasiun Chamoru na mambåba na taotaogue, era manai rispetu yan manailayi. Ti hu kontra si Mom sa' mampos yu osgun nu guiya. Achukka' guaha malago'hu para bai cho'gui, yanggin ha chomma yu, pues måkpo' ha'.

Annai otru biåhi ha ågang yu Si Ånghit mangunbibida para tafan prutesta, hu sangåni put Si Mom na gof ti malago' Si Mom ni para bai saonao mamprutesta. Hu sangåni ha' lokkue håfa i fino'ña i amko'. Ilekña Si Ånghit na diebi di bai osgi yan rispeta Si Mom. Ilekña lokkue' na ha kumprendi i sinentin i man åmko' siha put i Nasiun Chamoru lao ha sångan lokkue na put rason i man åmku' na ti yanñiha i Nasiun Chamoru sa' i kustumbrin i man åmku' para mungga yåntu yan mungga umåguaguat. Ilekña Si Ånghit na ti båba esti siha na hinassu, lao nisisita lokkue ta ripåra na esti na kustumbri ti todu tiempo kumbueni sa' yanggin mungga hit manachu hulo' para dirichota siha, pues ni ngai'an uma tulaika i prublema siha, ni ngai'an u ma åmte' i chetnut, ni ngai'an lokkue para ta tunggo yan ta chagi hustisia ginen i gubetnu - gubetnun fidiråt, yan lokkue mismu gubetnota' Gubetnun Guåhån. Segun esti na inadingan måmi, hu tunggo' na gof tomtum yan malåte' Si Ånghit, åhe' ti atmariao pat båbåba iluña.

Umalie' ham ta'lu guatu gi "Double A" na klub, era klub Chamoru. Ta'lu man nginge' giya guåhu, lao på'gu na biåhi, man nginge' yu giya guiya lokkue. Chumålik ya ha toktuk yu' taiguihi man agoftunggo' ham na dos. Hu sienti na gof sinseru gue' na taotao yan lokkue metgut i taotao guinaiyaña gi hålum kurasonña put i taotaota ni man Chamoru. Sumen bunito na puengi sa' Si Dafuntu "J.D. Crutch" guihi na puengi dumåndåni ham gi klub.

Ha pagåti yu put i prublema siha ni fumåfåna' hit ni man Chamoru. Ha sangåni yu' na gof inisteteba ni i prublemåta siha ya hagas ma disponi hit ni man Chamoru ni taotao san hiyung, hagas man ma kåpun hit, man ma åmut hit, yan ma sakenguan hit ni man Chamoru. Mampos man mañatsaga hit gi it mismu tano'ta, ya esti gof ti kumbueni. Ha faisen yu' kao guaha na hu estudia put i historian Amerika, ni håfa ma cho'guiyi i taotao tåno' giya Amerika, giya i Estådus Unidus. Ha sohyu yu' para bai imbestiga ayu na historia sa' mampus chatpa'go' yan na' disgånao. Ilekña lokkue na ma planeha håftaimanu para u ma disponi hit ni man Chamoru. Mana' hålum meggai siha na taotao san hiyung parao fan man mineskla hit. Ma kuntinuha i håfa ma chogueta ni Españot. Nuebu esti siha na tininggo' yan hinassu para guåhu guihi na tiempu ya gi magåhit ti hu gos kumprendi fino'no'ña i prohimu.

Hu gågao dispensasion na ti sumaonao yu mamprutesta lao ha sangåni yu na paråfa di bai fan gågao dispensasion. Hu faisen gue' fuera di mamprutesta, håfa maolekña bai hu chogui ni para bai fan ayuda fuma'maolek i prublemata siha ni man Chamoru ni in fáfána'. Ha sangåni yu, na ti mappot esti ma cho'gue, yan ti nisisåriu para meggai bai hu cho'gui. Ilekña na hokkuk ha' yan mås imputtånti para bai såga ha' gi tano'ta sa' mampos meggai esta man man håhålum i taotao san hiyung. Ta'lu, yanggin hu adadahi i amku' siha, eyugui gof prisisu. Ilekña mungga pumåra umeskuela, mungga kumontra i lai, yan facho'chu' maseha håfa na cho'chu' kumu machochochu' yu. Menhallum mampos yan gof rispitåyun na taotao Si Ånghit.

Humålum yu' gi Guam Police Academy ya dispues guåhu chumule' i "Valedictorian" yan i "Top Physical Fitness" gi iyoku klas, era i "35th Guam Police Cycle." Ti åpmam dispues, umassoda' ham yan Si Ånghit guatu gi Julåli Shopping Center. Ha saluda yu', ha toktuk yu', ya ha sangåni yu' na hu na' sen banidosu gue' put håfa hu kumpli. Ha dibina na para bai hu takhilo' siempri, ya ha nå'i yu dånkulu na ånimu ya ha sangåni yu' na chågo' siempri chi-hu gi kareråhu. Pues ha akunseha yu' para mungga bai malefa ni ngai'an ginen manu yu' yan todu tiempo bai hu po'lu i taotaota man Chamoru giya hululo' gi hinassoku yan giya hålulum gi kurason hu. Hu sangåni Si Ånghit na siempri ha!

Maloffan såkkan pot såkkan ya humålum Si Ånghit ma ilihi ya Sumenadot gi Lihislaturan Guåhån. Ma gof guaiya ni taotao sa' sigi di ha mumuyi put direchun taotao, i mañatsaga yan i mamopbli, åhe' ti i man Chamoru ha'. Ma tulaika didide' si Ånghit sa' humallum na put rason na ma ilihi gue' na taotao gumai rispunsibilida para todu siha i taotao ni munisisita i ayudun i gubetnamentu. Tatatkhilu' ha' i asuntun Direchun Chamoru para guiya, lao ti enao ha' ha fachochu'i.

Annai malålågu Si Ånghit para Måga'låhin Guåhån, umafakcha' ham na dos guatu giya Pedro's Plaza annai eståba guihi i Headquarters i Guam Police Department. Tumunok yu gi sahyan-hu para bai hålum macho'chu' ya humuyung ginen i Depåttamentun Atministråsion. Ha ayu'u yu' para bai fanguentos na dos.  Parehu todu i tiempo kada man ali'e ham na dos, umatahgui ham man nginge' gi otru, dispues umatoktuk ham. Ha faisen yu' "Kao listu hao?" Hu sangåni na distiki ma fañågu yu' lilistu ha' yu'. Chumålik ya ilekña "Lao fuera di ossitan, na' listu hao sa' kumu matåchung yu' gi siyan i Måga'låhin Guåhån, hågu bai na' Chief." Ileku na sen duda yu' na siña mana' Chief yu' sa' fine'nina, nuenuebu ha' yu' gi hålum pulisia (guihi na tiempu dos åños ha' yu tiempoku gi pulisia) yan lokkue guaha areklamentu yan kuålifikidåt ni trabiha ti hu chuchule'. Pues ha oppe yu': "Siñot, i areklamentu siha man fina'tinas i taotao, pues i taotao siña lokkue' ma tulaika kumu ma' sodda' yan ma polu' na nisisåru ma tulaika para i minaolek i taotao." Ti hu tunggo' kao umo'o'ssitan ha' Si Ånghit, lao klåru giya guåhu, na ha aprubebecha ayu na mumentu para u fa'någui yu ta'lu put lina'la' yan kinilamtin dimåkrusia na gubietnamentu. Maolek yan menhallum na maestru Si Ånghit, sa' todu i tiempo ha enfuetsa i taotao para u ma gef hassuyi i leksiun ni ha fa'nånågui.

Si Yu'us Maå'se nu hågu Dafuntu Ånghit ni todu un facho'chu'i yan un mumuyi para i taotao yan lokkue todu un fa'någui ham ni taotaomu siha. Biba Chamoru!



Tinaigui

Mampus mappot para i familia yanggin taigui unu gi dos mañaina. I un saina ni kumokonne' i famagu'on ma ågang "single parent" gi fino' Englis. Siña ta ågang "maisan saina" gi fino' Chamoru no?  Estague' sinisedin familian militåt yanggin mana' hånao unu gi dos saina para otru tåno', taiguihi mana'hånao-guera. Achuka dos saina gi familia, kulan ha' maisan saina i un saina ni ma dingu put sitbisiun militåt.

Fuera di i respunsabilidåt i famagu'on, meggai chinat-hassoña i maisan saina gi gima'. Kao mamaolek i asaguåña? Kao nanahung kinano'no'ña? Kao piligru i lugåt siha ni ha hanaonaogui? Yan paråfa di ta puni: Kao mama'bababa i asaguåña?

Pågu na tiempo gi militåt meggai famalao'an gi hålom militåt yan kontodu man gaige gi sagan guera. Pues dipotsi ha' na i asaguan i sotdidånu (maseha låhi pat palao'an) u inigu didide' pat u chat-hinassu.

Segun de esti, prisisu na ufan sesso umadingan i dos umasagua yan ufan akumprendi maolek. Diebi i dos umasagua ufan na' tunggo' i otru na metgot i guinaiyaña ni otru ya i asaguåña ha' gaige gi hålum kurasonña yan hinassonña lokkue'. Gof impottånte para ufan akumbensi i dos na fuera di todu i minappot gi lina'la' ti sasaonao lokkue dirogan kurason. Nesisåriu para u fan anggoku i dos umasagua yanggin para u metgot i kasamientunñiha!

Tuesday, August 23, 2011

Fina' Chålek

Todu esti i tihu-hu hana' "Korn-Fuse" yu. Ha estoriåyi yu pot un tiempo annai mamemeskan hålom tåno' ya ha nangga estaki siguru gue' na taigui i Game Warden. Annai ha li'e esti båkan binådu hana' påkpak dos tiru ya matomba i ga'ga' lao gigun påkpak i pakina likfino'-na annok ha' i Game Warden "All of a Sardines."

*****

Umasagua i Guaka yan i Chiba, dispues annai mañågu, ilekña i nenin-ñiha: Beh Beh Moo!

*****

Iyoku Great-Grandma Si Ladifunta Nan Flora Sablan Santos, taotao Chalan Kanoa. Taitano Deleon Guerrero Si Nanåña. Ma sangåni yu' un biåhi na i Deleon Guerrero, i Leon Guerrero, yan i Guerrero man parehu ha' lao guaha nai ma yuti i "De" yan guaha ma yuti i "Deleon" lao unu ha' na Guerrero sahnge': I Chada Guerrero!

*****

Hu hasso esti dude gi annai umeskuekuela yu gi J.P. Torres Elementary School, Santa Rita Guam, hinassonña na guiya mås matakña ya ilekña na Superman gue' lao annai finakkai ni esti bebbi, dispues in agang Super manman!

*****

Eståba ham giya Rt 4 Chalan Pago in cheche'gui "Speed Trap" ya in gacha' esti palaoan Gupalao mu spidididing. Annai ha tutuge' i tekkit Si Officer Ramon Sablan ha faisen amånu nai machochochu' ya ilekna i palaoan na Jamaican Grill. Sesso ham mamboka guihi ya annai ha sångan, hu lok "Lechi Ten sa' ta lania hit på'go sa' siempre ma to'la'i i na'ta" Pues fumino' Chamoru i palaoan ya ilekna: Hey lokkue' ti taiguenao yu na klåsin taotao para bai to'la'i na' taotao" Chaka' chalekna si Ramon ya ilekna "Binechu Pedro, adai sa' ti i Chamoru ha' tumunggo fumino' Chamoru!"

*****

Ilekña esti gachong hu as nanåhu: Aunty Lou, AGAT stands for "Agat Guys Are Tough" pues ineppe as nanåhu: "åhe' boi, "Agat Guys Are Toopit"

*****

Annai pulisman Guam yu' åntes, hu hasso na ma ågang ham sa' guaha esti bihun Tagålu kumeke apåsi i massage parlor ni Food Stamp. Annai hu sangåni si Manung na ti siña ha na' setbi Food Stamp gi taiguihi na klåssi ha oppe yu: "But Sir, I don't want to po kit, I jas want to eat it"

*****

Hu hassu un biåhi annai ha kopbla yu' si Tatåhu Bihu na ti humånao yu' para Skuelan Påli'. Ileku "Hunggan adai Pop, humånao yu' para Skuelan Påli' pa'go" pues ha faisen yu "Pues håyi na'åña si Yu'us Tåta?" Duda yu' hafa para bai o'ppe, pues ileku "Jesukristo" ya lekña "åhe' lachi hao, i na'an i lahiña eyo." Pues ileku "Si Yu'us," ya ilekña "hunggan nai Si Yu'us gue' lao håyi na'åña?" Pues ileku "hekkua' Pop" ya ilekña "atan ha' gos annok na ti humanao hao para Skuelan Påli' sa' ti un tunggo na "Harold" i na'åña si Yu'us." Pues hu faisen gue' haftaimanu na "Harold" i na'an Yu'us? Ilekña, "brutu, ekungok nai si Påli' annai ilekña: Our Father who are in Heaven, Harold be his Name!"

*****

Nuebu na palåbra hu hungok ginen as Manuel A. Babauta: "PhotoYommuk" ya kumekelekña esti na palåbra na yanggin ma litråtu hao, todu i tiempo i kamera hana' mås yommuk i pusision-mu gi litråtu. Guaha esta iksplikasion put esti, ya kalan mampos saiantifikool - ma å'agang esti "Optical Konfusion" lao guaha na biåhi na ma ågang lokkue "Malafungkshun." Mås atdit ta'lu yanggin keetan i taotao ni ume'ega' i litratu sa' siempri u ålok na kulan dos na taotao ha lili'e, lao håhågu' ha' gi litråtu.

*****

Eståba esti taotao gi hålum locker room ya dumalingding i cell phone ni eståba gi hilu bånku. Ha oppe' ya ilekña "hello." Insigidas ha hungok: "Honey, kao gagaige hao ha' gi Golf Course?" Pues ilekña i lahi, "Hunggan babe." Pues finaisen: "Honey, gaige yu' gi Mall, ya sen malago' yu bai fåhan esti bonitata na outfit, lao Ai Yu'us na guinaguan. Tres mit pesos." Ilekña i lahi, "Babe, maseha håfa malago'mu bai hu sedi hao sa' hågu i rason i lina'lå'hu!" Ya ilekña i palao'an, "Pues tåya' guaha lokkue yanggin hu fåhan i chilongña na sapåtos? Bålin kiñentus pesos. Yan lokkue maletåña, bålin tres seinto?" Ilekña i lahi, "Ai kurason, hågu ha' la'mun sa' i minagof-mu ha' i minagof-hu lokkue!" Pues annai monhayan kumentos, ha puno' i tilifon i lahi ya ummesalao "Hey håyi gai tilifon esti?"  OBA SKOBA!!!

Sunday, August 21, 2011

Hongga gi Lanchu

Gi nigap, in diskuti giya FaceBook håftaimanu ma ågang i gå'ga' siha parao fan måtto yanggin para un na' chochu....

Babui - La' La' La' La' La'
Kåtu - psss psss psss pssss
Ga'lågu - Tu Tu Tu Tu Tu
Paluma - Kurrruuu Kurrruuu Kurrruuu


Håftaimanu yanggin para un dulalak....

Kåtu - Sa'pi
Ga'lågu - Handa

Saturday, August 20, 2011

Para Chålek Ha'

Maolek na Guaha Celery Phone På'gu na Tiempo

Tåftåf un oga'an ha tågu yu' si Nanåo-Biha para i tenda para bai famåhan kafé, asukat, yan chåda' månuk. Todu i taotao i sengsung ma po'lu na Si Nanå-hu Si Nanåo-Biha sa' guiya ha' pumoksai yu'. Annai esta para bai apåsi i tenderu hu ripåra na guaha mamaipe ha' empinåda, pues hu hakut tres grånu. Annai esta yu måpos, ti åpmamam dumalingding iyoku "cell phone." Hu oppe' ya ha sangåni yu i tenderu "Hoi gachong, malingun hallum hao ha' ni na'mu empinada esta maleffa hao ni chada' Nanå-mu." Pues hu atan i kinilili-hu ya magåhit, fåtta' i chada'!!!

Meggai Chamoru På'gu Giya YouTube!!!

Hu hassu annai på'gu ma tutuhun i YouTube na website, humallum yu' na maolek esti para hita ni man Chamoru. Ombis i internet gos maolek para i man Chamoru siha ni manaigui giya Islas Marianas yan tåya' parao fina'någue siha Fino' Chamoru. Lao gi internet lokkue, diebi di u ma gof atan hafa guaha sa' meggai lokkue ayu siha na taotaogue, achokka maolek hinassunñiha yan ma chachagi månu nina'siñanñiha parao ma danchi i dinanchi na Fino' Chamoru, mås båba bidanñiñiha kinu maolek. Esti siha na taotaogue, nisisita ma hassu na ma distrotrosa i Fino' Chamoru ya båsta di ma punin maisa siha na maolek bidanñiñiha parao ma ayuda i famagu'on sa' todu ma fa'bababa. Esti siha na taotaogue man machum atadukñiha yan man aguguat titanusñiha. Hu nå'i ånimu na ma kekechagi, lao gachong an ti maolek hao, pues na' påra sa' un fa'bababa i puma'lu yanggin un popo'lu na hågu dinanchi ya hågu mås lachi.

Atan guini gi agapa' ayi i listan "Man Paire Na Blog Chamoru" sa' ayu siha mås prifektu Chamoru, kinu ayu siha ni ma tulalaika i Fino' Englis guatu gi Fino' Chamoru. Guaha dångkulu na difirensia i ma tulaika ha' i palabra ginen Fino' Englis guatu gi Fino' Chamoru, yan i ma PULA' ginen Fino' Englis guatu gi Fino' Chamoru. An ma tulaika ha' i palabra, pues gi magahit ti Fino' Chamoru na Fino' Englis ha' lao mana'setbi siha i bukåbularion Chamoru. Hu å'ågang esti "Chamorurized English."

Gi YouTube na bånda, maolek sa' meggai man Chamoru man ma pepega guihi kåntan Chamoru yan lokkue guaha na biåhi lokkue na ma "videotape" i man åmku annai mamifino' Chamoru. Nangga ha' ya un li'e sa meggagai siempre para ta li'e giya YouTube put asuntun Chamoru.

Estague' iyoku YouTube Page.....

Chamoruboy on YouTube

See especially:

Håfa Adai - Maila Ya Ta Tutuhun!!!

Hagas ha' gi hålum hinassoku para bai tutuhun esti na Blog - Blog Chamoru! Lao tinane' yu mampos, ya kana ha' maleffa yu'. Gaige yu guini på'gu giya Kåbul, Afghanistan na hu nanangga para u tutuhun i " 'Rule of Law' Academy" para i man abugao militåt. I mina' kuåtro biåhi para guåhu esti na hinanao guerra, i segundo na biåhi para mågi Afghanistan. Gi Såkkan 2005-2006 eståba yu' Bågram, Afghanistan ya noskuåntos biåhi humånao yu' guatu Kåbul. På'gu na biåhi hu tutuhun ta'lu guatu giya Bågram, sumåga yu' tres meses, pues ma tulaika ya mana' hanao yu guatu giya Ghåzni, Afghanistan.


Darren Castro, James Cruz, Me
(Bagram, Afghanistan - 2005)



Dave Santos, Troy Naputi, James Cruz (behind), Darren Castro, Me
(Bagram, Afghanistan - 2005)



Members of the Guam National Guard (Bagram, Afghanistan - 2005)



Chamoru People on Bagram, Afghanistan celebrating Guam Liberation
(Bagram, Afghanistan - 2005)



Chamoru people alway seek each other and hang out together!
(Bagram, Afghanistan - 2005)



A day in Bagram (2005) when the troops were treated to an expo.



Guam Guard - my old unit!
(Bagram, Afghanistan - 2005)



Chamoru Soldiers!
(Bagram, Afghanistan - 2005)

Estague' påpa' iman ñuebu na litråtu ginen sakkan 2011.

Captain Chamoru!!! PRT Ghazni - SPARTANS (2011)

Warden of the Ghazni Provincial Prison and Me.

Me, Marvin Rojas, Joe Balabagno



Vince Diaz, James Sablan, Frank Leon Guerrero, Me, Edwin Cruz - Bagram 2011.


Na' o'sun i mana'hanao para otru tånu yan ti na'magof para i familia lokkue yanggin fåtta' i tåtan i familia, lao ahåfa hit ta cho'gui no? Estague' che'cho'-hu, estague' obligasion-hu, estague' lina'la' sendålu. Oholåra mohon na ti åpmam måkpo' esti na guerra giya Afghanistan.